Cây mã tiền: Công dụng và lưu ý khi dùng để tránh ngộ độc

Cây mã tiên là một vị thuốc quý có nhiều công dụng hữu ích cho sức khỏe. Tuy nhiên, nó lại chứa độc tính có thể gây liệt hô hấp và tử vọng, vì vậy bạn cần hết sức cẩn thận khi dùng để chữa bệnh.

Cây mã tiền

Đặc điểm

Cây mã tiền hay còn gọi là phan mộc miết, củ chi, mắc sèn sứ,… thường xuất hiện ở các vùng núi nước ta. Cây thuộc thân gỗ, cao trung bình từ 5 – 12m, một số cây có thể cao tới hơn 25m. Vỏ của cây có màu xám trắng. Lá đơn, mọc đối xứng. Hoa mọc ở nách lá đầu cành, có màu trắng hoặc vàng nhạt, mùi thơm. Quả hình cầu, mỗi quả có thể chứa 1 – 5 hạt. 

Bộ phận dùng

Hạt là phần được dùng để làm thuốc của cây mã tiền.

Thu hái và chế biến

Quả khi chín sẽ được thu hái, chủ yếu là vào mùa đông. Sau đó bổ ra để lấy hạt, những hạt lép, non, bị đen ruột sẽ đem bỏ, chỉ lựa ra những hạt chất lượng và mang đi phơi nắng hoặc sấy khô. 

Bảo quản

Cây mã tiền là vị thuốc có độc tính. Trong đó mã tiền sống được xếp vào nhóm thuốc độc bảng A, mã tiền qua bào chế được xếp vào nhóm thuốc độc bảng B. Do đó, cần bảo quản dược liệu riêng, ở nơi thoáng và khô ráo, không để chung với các vị thuốc khác. 

Công dụng của cây mã tiền

Trong y học hiện đại

Trong y học hiện đại, cây mã tiền đã được nghiên cứu với các công dụng:

• Giảm ho, trừ đờm.
• Thí nghiệm trên thỏ cho thấy mã tiền có thể kháng histamin.
• Kích thích thần kinh với liều nhỏ, gây co giật khi dùng với liều lớn. 
• Giúp tăng huyết áp, co mạch máu ngoại vi.
• Kích thích tiết dịch vị, tăng tốc độ chuyển hóa khi dược liệu đã qua bào chế. 
• Một thí nghiệm nước sắc từ dược liệu có thể ức chế nhiều loại nấm trực khuẩn, song cầu khuẩn…
• Dược liệu có chứa Strychnine – một chất có thể làm tăng hưng phấn trung khu thần kinh. Song dùng quá liều có thể gây ngộ độc, thậm chí là tử vong. 

Với những công dụng như trên, cây mã tiền được dùng như một loại thuốc kích thích thần kinh, tăng cường sức mạnh cho cơ, hỗ trợ điều trị chứng tê liệt, giảm nhu động ruột, tăng phản xạ của tủy,…

Trong y học cổ truyền

Trong y học cổ truyền, cây mã tiền có vị đắng, tính hàn, độc tính rất mạnh. 

• Công dụng: Giảm đau, thông kinh lạc, mạnh tỳ vị, mạnh gân cốt, giảm sưng viêm, giảm phù thũng,… 
• Chủ trị: Đau nhức xương khớp, đau dây thần kinh, nhức mỏi tay chân, bại liệt, viêm nhiễm, mụn nhọt,…

Một số bài thuốc từ cây mã tiền bạn có thể tham khảo

Trị chấn thương do té ngã

Chuẩn bị: Hạt mã tiền và chỉ xác với lượng bằng nhau. 

Cách làm: Đem hạt mã tiền ngâm với đồng tiện 49 ngày, vớt ra để ráo, cạo lông, thái thành lát, sao tồn tính, hạ thổi. Chỉ xác cũng ngâm với đồng tiện 49 ngày, vớt ra để ráo, phơi khô hoàn toàn, thái lát, sao tồn tính hạ thổ. Sau đó đem cả hai nghiền thành bột, mỗi ngày dùng 1,2 – 2g, uống luân phiên cùng rượu trắng và đường đỏ.

Điều trị viêm khớp và viêm khớp dạng thấp

Chuẩn bị: 300g mã tiền tử, 300g đậu xanh, cam thảo, toàn yết, ngưu tất, bạch cương tàn, thương truật, mộc dược, nhũ hương, ma hoãng, mỗi vị 36g.

Cách làm: Mã tiền cho vào nồi đất cùng nước và đậu xanh nấu đến khi đậu xanh nứt ra. Lấy mã tiền ra để bọc lớp vỏ đen, thái lát, phơi khô. Cho vào nồi đất sao với cát tới khi chuyển màu vàng đen. Mộc dược, nhũ hương cho lên miếng ngói đến khi hết dầu. Các vị thuốc còn lại cho vào nồi đất, sao vàng. Cuối cùng là tán hết thành bột, trộn đều. 

Mỗi lần dùng 0,5 -1g bột cùng rượu trước khi đi ngủ. Khi dùng thuốc xong cần tránh gió, nếu dùng cho người già, người có sức khỏe yếu cần giảm liều. 

Điều trị suy nhược cơ thể và chân tay yếu

Chuẩn bị: 60g bạch truật, 60g đảng sâm, 5 con ngô công, mã tiền, một dược, đương quy, nhũ hương, xuyên sơn giáp mỗi vị 30g. 

Cách làm: Đem hết các vị thuốc đi tán thành bột mịn, hòa cùng mật làm thành viên hoàn như hạt đỗ xanh. Ngày uống 2 lần, mỗi lần dùng 2 – 4g với rượu ấm. 

Điều trị đau nhức, viêm khớp và tê bì do phong thấp

Chuẩn bị: 50g bột mã tiền chế, 20g bột thương truật, 13g bột hương phụ chế, 8g bột mọc hương, 6g bột địa liền, 3g bột quế chi.

Cách làm: Làm thành 1000 viên hoàn, mỗi ngày dùng 4 – 6 viên, liên tục đến khi dùng được 50 viên thì ngừng, tiếp tục lặp lại liều trình cho đến khi khỏi.

Điều trị liệt mặt

Chuẩn bị: 50g mã tiền

Cách làm: Đun sôi mã tiền trong 28 phút, bỏ vỏ cắt phân nhân thành lát. Sau đó để lên giấy và đặt trên miếng ngói đã được tẩm giấm, nung đến khi mã tiền khô hoàn toàn. Đem tán thành bột mịn, trộn đều với giấm làm thành hồ. Tiếp tục đun trong 25 phút với lửa nhỏ. Dùng hồ còn hơi ấm bôi lên vùng má không bị lệch. Sau 24 giờ thì thay 1 lần, thực hiện 12 – 14 ngày nếu trời mát, 7 – 9 ngày nếu trời ấm nóng.

Lưu ý để tránh bị ngộ độc

Cây mã tiền sống thường được dùng để ngâm rượu và xoa bóp ngoài da. Còn cây mã tiền đã chế biến thường được dùng dưới dạng bột hoặc thuốc sắc, ngày chỉ nên uống dùng từ 0,1 – 0,3g phối cùng các vị thuốc khác. Lưu ý, không nên uống lúc no, không dùng quá liều và không dùng trong thời gian dài.

Đối với những người bị mất ngủ, phụ nữ mang thai, trẻ dưới 3 tuổi, nam giới bị di hoạt tinh, người yếu hay thể trạng suy nhược, người mẫn cảm với thành phần của cây mã tiền tuyệt đối không được sử dụng. 

Trong trường hợp bị trúng độc mã tiền do dùng quá liều, người bệnh sẽ xuất hiện một số biểu hiện như:

• Mạch nhanh, nhỏ và yếu.
• Chóng mặt, váng đầu, nôn mửa.
• Sợ ánh sáng, chảy nước dãi nhiều, giật cơ môi và các cơ khác.
• Nặng hơn có thể dẫn tới liệt cơ hô hấp, cơ cứng cơ.
• Nếu uống một lần 5 – 20mg strychnine (một thành phần có trong cây mã tiền) sẽ gây ngộ độc, uống 30mg sẽ gây tử vong. 

Trong dân gian, có thể dùng khoảng 8g nhục quế, sắc lấy nước uống để giải độc. Tuy nhiên, cách làm này không được khuyến khích, tốt nhất là đưa người bệnh đến cơ sở y tế gần để được cấp cứu kịp thời. 

Các bài thuốc của mã tiền chỉ mang tính chất tham khảo. Tuyệt đối không được tự ý sử dụng khi chưa khỏi qua ý kiến của bác sĩ. Khi sử dụng cần dùng đúng cách, đúng liều để tránh những tác hại nghiêm trọng đến sức khỏe.