Tìm hiểu chung về nhũ hương – Dược liệu quý trong Y học cổ truyền

Nhũ hương là một vị thuốc quý và đắt đỏ, có tác dụng giảm đau, khứ phong, hoạt huyết, hỗ trợ điều trị bệnh viêm khớp, viêm loét dạ dày tá tràng, sốt theo mùa,… Ngày nay, nhũ hương và các chiết xuất từ dược liệu này vẫn được nhân loại sử dụng nhiều để làm thuốc trị bệnh. 

Tìm hiểu chung

Nhũ hương có tên khoa học là Boswellia carterii Birds, là một loài thực vật thuộc họ Trám và có tên gọi khác là địa nhũ hương, hắc lục hương, thiên trạch hương. 

Cây có kích thước vừa phải với chiều cao khoảng 4 – 5 mét, thân nhiều cành to, vỏ trơn láng, màu nâu sáng, khi càng lớn thân cây sẽ có nhiều vảy nhỏ hơi bong tróc. Lá cây thuộc dạng lá kép, giống lông vũ, dài khoảng 20 – 40cm, thường mọc ở đầu cành. Lá chét không có cuống lá, hình mũi mác, mép có răng cưa và được phủ bởi lông tơ màu trắng. 

Hoa mọc thành cụm, nhỏ, dài khoảng 15cm và có màu trắng. Một bông hoa sẽ gồm 5 cánh, nụ hoa hình bầu dục, đài hoa ngắn với 5 mấu nhỏ hình tam giác. Nhụy đực, hơi xẻ ba. Quả hạch dạng trứng ngực, đầu tù, vỏ chắc, mỗi ngăn sẽ có 1 hạt.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận được sử dụng để làm thuốc chữa bệnh chính là nhựa cây khô, có hình bầu dục hoặc tròn không đều. Tùy theo giống cây, thổ nhưỡng mà màu sắc và độ trong của hạt nhũ hương sẽ khác nhau, có khi là màu lục nhạt, màu lam hoặc đỏ nâu. 

Bên trong hạt là dạng sáp cứng, giòn, không bóng, có mùi thơm nhẹ, vị nhẫn và đắng. Khi ngâm và nhai hạt sẽ vỡ ra, sau đó mềm và dính như khối keo, hơi cay và thơm dịu. 

Phân bố

Cây nhũ hương phân bố ở nhiều nơi trên thế giới, từ ven biển Địa Trung Hải đến Ấn Độ, Trung Đông, Trung Quốc. 

Thu hái, sơ chế và cách bảo quản

Thời điểm thu hoạch nhựa cây lý trưởng nhất chính là vào mùa xuân và mùa hè. Người ta sẽ rạch thân cây theo chiều dọc từ dưới lên, lúc rạch không được để nhựa cây rơi xuống đất, không để tạp chất nhiễm vào. Trung bình một cây sẽ cho khoảng 3 – 4 kí nhựa. 

Để phát huy được tối đa dược tính của dược liệu, người ta sẽ chế biến theo 3 cách sau:

• Cách 1: Dùng 40g dược liệu sạch, loại bỏ tạp chất rồi tán thành bột mịn cùng với 1g đăng tâm thảo. 
• Cách 2: Đem dược liệu sao trên lửa nhỏ cho hơi chảy, đến khi có màu vàng thì lấy ra khỏi chảo và để nguội.
• Cách 3: Sao 1 kí dược liệu trên lửa nhỏ cho hơi chảy, dùng thêm 0.6 lít dấm phun vào rồi sao đến khi bề mặt hạt nhũ hương trong và sáng hơn thì lấy ra khỏi chảo, để nguội. 

Dược liệu sao khi chế biến sẽ được bảo quản trong bao bì kín, để nơi khô ráo. 

Thành phần hóa học

Theo nhiều nghiên cứu, trong thành phần của dược liệu sẽ chứa các hoạt chất hóa học chính sau: 

• Tinh dầu chứa 3 – 8%, đường, gôm 27 – 35%, nhựa 60 – 70%.
• Các acid triterpene bao gồm O-acetyl-beta-Boswellic acid chiếm 33%, Dinhyroroburic acid, Olibanoresene chiếm 33%, Arabic acid,… 
• Ngoài ra, dược liệu còn chứa hỗn hợp acid masrtixic 90%, masticolic acid và dipinen 2%…

Tác dụng của dược liệu

Trong y học hiện đại, dược liệu được nghiên cứu là có tác dụng giảm đau, thường được dùng để điều trị một số bệnh lý như: viêm khớp và một số dạng viêm khác, giang mai, hen suyễn, ung thư, đau bụng, đau bụng kinh, viêm loét đại tràng, đau họng, kích thích kinh nguyệt, tăng lưu lượng nước tiểu. Tuy nhiên, vẫn cần nhiều nghiên cứu hơn trong tương lai để làm rõ về cơ chế tác dụng trị bệnh cũng như hiệu quả của loại dược liệu này. 

Gần đây, cũng có một số nghiên cứu nhỏ cho biết, trong thành phần của nhũ hương có chứa một số loại axit cần thiết trong việc chống lại các chủng virus, vi khuẩn như diterpenes, monoterpenes, triterpenes, axit pentacyclic triterpenic, axit tetracyclic triterpenic.

Còn trong y học cổ truyền, nhũ hương có vị cay, đắng, tính tôn, đi vào kinh Tâm, có tác dụng tiêu sưng, hoạt huyết, chỉ thống, sinh cơ. Thường được dùng trong điều trị bế kinh, khí huyết ngưng trệ, đau bụng trong khi hành kinh, ung nhọt, mề đay do phong hàn, ứ huyết sau sinh gây đau bụng. 

Dược liệu được cho vào thuốc thang, nước thuốc bị đục, khi uống dễ gây nôn nên người bị đau dạ dày không nên sử dụng hoặc chỉ dùng với liều nhỏ và không dùng kéo dài. Liều dùng an toàn theo bác sĩ đông y là 3 – 10g/ngày. 

Một số bài thuốc kinh nghiệm

Chữa sưng đau do chấn thương

Chuẩn bị 5g nhũ hương, 10g bạch chỉ, 10g đương quy, 10g bạch truật, 3g cam thảo, 3g quế nhục. Sau đó đem tất cả đi phơi khô, tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 6 – 10g hòa cùng nước ấm hoặc uống với một chút rượu. Ngày uống 3 lần. 

Chữa đau bụng kinh và mất kinh

Chuẩn bị đào nhân, hồng hoa, nhũ hương, đương quy, gia giảm liều lượng tùy theo tình trạng bệnh (có thể tham khảo bác sĩ) rồi đem đi sắc, lấy nước uống. 

Trị lao hạch giai đoạn đầu

Lấy 2g nhũ hương, 2g một dược, 1 cặp hải mã, 0.4g xạ hương, 2g tam thất, 2g hồng hoa, 2g bạch chỉ, 2g băng phiến. Đem nấu thành cao, dùng để đắp ngoài. 

Trị ung nhọt sưng đau

Tán mịn một dược và nhũ hương, sau đó đắp lên vùng ung nhọt. Hoặc sắc 5g nhũ hương, 5g một dược, 3g cam thảo, 15 kim ngân hoa, mẫu lệ, thiên hoa phấn, đại hoàng, ngưu bàng mỗi vị 10g để lấy nước uống hết trong ngày. 

Lưu ý khi sử dụng dược liệu nhũ hương

• Do dược liệu có tính hoạt huyết mạnh, có thể gây sảy thai nên phụ nữ mang thai không nên sử dụng. 
• Không dùng với hàm lượng lớn khi chữa bệnh. 
• Khi dùng qua đường uống, không nên kéo dài trên 6 tháng. 
• Khi sử dụng để bôi ngoài da, không dùng quá 30 ngày. 
• Người bệnh dạ dày nên giảm liều dùng.
• Khi dùng dược liệu có thể gây ra một số tác dụng phụ như buồn nôn, đau bụng, tiêu chảy,… thường hiếm xảy ra. Khi bôi trên da dược liệu cũng có thể khiến bạn bị khó thở, phát ban, sưng lưỡi, sưng mặt,…. Lúc này bạn cần ngưng dùng thuốc và đến gặp bác sĩ ngay. 

Mặc dù đem lại nhiều tác dụng cho sức khỏe con người. Nhưng trước khi sử dụng nhũ hương bạn vẫn nên tham khảo ý kiến của bác sĩ để có cách dùng đúng, đạt được hiệu quả chữa bệnh cao nhất, đồng thời còn tránh được các tác dụng phụ không mong muốn có thể xảy ra khi sử dụng dược liệu.