Cây tỳ bà – Đặc điểm, tác dụng, cách dùng, kiêng kị

Cây tỳ bà từ là một loại cây vô cùng quen thuộc trong Đông y. Lá và quả của cây đều được sử dụng nhiều trong các bài thuốc dân gian giúp điều trị bệnh. Để hiểu rõ hơn về đặc điểm, tác dụng, cách dùng và những điều cần kiêng kị khi dùng dược liệu này, mời bạn cùng tìm hiểu qua bài viết dưới đây!

Có thể bạn quan tâm:

Tìm hiểu từ a-z về ý dĩ – Dược liệu quý trong dân gian

Cây thằn lằn: Đặc điểm, công dụng và cách dùng

Cây xuyến chi – Loài cỏ dại với nhiều tác dụng tuyệt vời 

Cây sài đất và những tác dụng “thần kỳ” đối với sức khỏe

Tìm hiểu về bạch linh – Công dụng và các bài thuốc chữa bệnh

Tìm hiểu chung về cây tỳ bà

Đặc điểm

Cây tỳ bà hay còn gọi với nhiều tên khác như ba diệp, nhót Nhật Bản, cây Biwa, nhót tây… và có tên khoa học là Eriobotrya japonica. Cây có nguồn gốc từ Trung Quốc và Nhật Bản, ở nước ta, hiện nay đã có một số địa phương đã trồng như Hà Nội, Cao Bằng, Lạng Sơn…

Đây là một loại cây thân gỗ sống lâu năm, có chiều cao trung bình từ 6 – 8m. Lá cây mọc so le, hình mác, đầu nhọn với chiều rộng khoảng 3 – 8cm và dài khoảng 12 – 30cm. Mặt trên của lá có răng cưa, mặt dưới thì có màu xám hoặc trắng, nhiều lông. Hoa của cây tỳ bà mọc thành từng chụm, không có cuống, có lông và màu hung đỏ. Vào tháng 3 – 5 là lúc quả xuất hiện, có màu vàng và có lông. 

Bộ phận dùng

Phần lá chính là bộ phận chính được dùng để làm thuốc, khi chọn cần lựa những lá không non cũng không già, không sâu, không úa, lá còn nguyên và có màu xanh lục hoặc hơi nâu hồng. Ngoài ra, quả của cây tỳ bà cũng rất giàu dinh dưỡng, có lợi cho sức khỏe cả về thể chất lẫn tinh thần. 

Cách sơ chế

Chải bỏ hết lông tơ có trên lá, dùng nước sạch để rửa, cắt sợi rồi đem phơi khô. Hoặc có thể dùng vải chùi sạch lông, sau đó lấy nước cam thảo lau chùi sạch rồi bôi mỡ sữa lên khắp lá, đem đi nướng qua. 

Chuẩn một lượng mật ong vừa đủ rồi hòa cùng với nước sôi, sau đó trộn cùng với tỳ bà diệp thái sợ, ủ cho mật thấm đều. Cho vào chảo sao nhỏ lửa đến khi không dính tay thì lấy ra, để nguội. 

Thành phần hóa học

Trong lá của cây tỳ bà có chứa triterpene (tính chất chống viêm) , acid tormentic, tinh dầu thành phần chủ yếu là nerolidol và farnesol. Ngoài ra còn chứa amygdalin, tartaric acid, citric acid, ursolic acid, oleanolic acid, malic acid. Tannin, vitamin B, vitamin C, sorbitol …

Còn trong thịt quả sẽ chứa đường, acid hữu cơ, acid amin. Trong đó, đường tự do (13,7%) chủ yếu là do glucose, fructose, sucrose. Khi quả chín sẽ chứa hàm lượng đường cao gấp 2 lần so với quả chưa chín. Acid hữu cơ (0,2%) chủ yếu gồm acid malic, acid formic, acid oxalic…Acid amin 18-30% gồm valin, acid aspartic, serin, alanin, acid glutamic, …

Tác dụng của cây tỳ bà

Tác dụng của cây tỳ bà trong y hoc hiện đại

• Có tác dụng kháng khuẩn và chống viêm: Nước sắc từ là tỳ bà đã được chứng minh là có thể ức chế vi khuẩn của Staphylococcus aerus
• Tăng cường sức đề kháng cho cơ thể
• Cải thiện tiêu hóa, giảm tình trạng nôn mửa
• Chữa ho, chữa cảm lạnh
• Ức chế sự co thắt khí quản của chuột lang do histamin gây nên
• Lợi đờm, bởi sự tăng cường bài tiết của phenolsulfonphithalin….ở đường hô hấp

Tác dụng của cây tỳ bà trong y học cổ truyền

Cây tỳ bà có vị đắng, tính bình, quy kinh Phế, Vị.

Chủ trị:

• Chữa ho, nôn khan, nhiều đờm, miệng khát
• Đau dạ dày, điều hòa tỳ vị, trị nôn 
• Trị tức ngực, ho suyễn do nhiệt

Ngoài ra, quả tỳ bà ăn sống còn có tác dụng tiêu đờm, giải khát, thanh nhiệt, chống buồn nôn. 

Cách dùng cây tỳ bà để điều trị bệnh theo dân gian

Cách dùng và liều lượng

Tùy thuộc vào mục đích sử dụng mà có thể dùng riêng hoặc kết hợp với các thảo dược khác. Trong đó, dược liệu được sử dụng phổ biến nhất ở dạng thuốc sắc. 

Theo khuyến cáo, mỗi ngày chỉ nên dùng tối đa 6 – 12g, nhưng ở dạng thuốc sắc có thể dùng tới 15 – 20g/ngày. 

Bài thuốc trị bệnh có cây tỳ bà

Bài thuốc trị hen do phế nhiệt: Dùng 14g tang bạch bì, 12g bạch tiền, 12g lá tỳ bà đã sao mật, 8g cát cánh, sắc cùng 300ml nước, đun trên lửa nhỏ trong 5 phút. Mỗi ngày dùng 1 thang. 

Bài thuốc chữa tỳ vị hư nhược sinh ói mửa: 8g lá tỳ bà, 4g bán hạ, 4g nhân sâm, 80g mao căn, 20g phổ phục linh và 7 lát sinh khương. Cho tất cả nguyên liệu vào sắc chung với 500ml nước lọc, sắc trên lửa nhỏ đến khi còn 150ml. Chia đều làm 3 lần và uống hết trong một ngày.

Bài thuốc chữa ho gà: Lấy 20g xơ mướp, 63g tỏi củ, lá tỳ bà, rễ cỏ tranh, bách bộ mỗi loại 125g. Đem sắc chung với 2.5 lít nước còn 500ml, chia đều làm 3 lần dùng hết trong ngày.

Bài thuốc trị chứng váng đầu và hoa mắt: Chuẩn bị 30g hương nhu, lá tỳ bà, hậu phác, trần bì mỗi loại 20g, mạch môn, chích thảo, mộc qua, mao căn mỗi loại 40g và 3 lát gừng. Tất cả nguyên liệu đã chuẩn bị đem đi tán nhỏ, mỗi lần dùng 12 – 14g. 

Bài thuốc chữa ho do phong nhiệt: Cần có 12g lá cây tỳ bà, 8g tang bạch bì, cam thảo, hoàng bá, nhân sâm, hoàng liên mỗi loại 4g. Cho tất cả vào ấm sắc cùng với 450ml nước, đun trên lửa nhỏ đến khi còn 150ml. Uống ngay khi còn ấm nóng. 

Bài thuốc trị buồn nôn do phế nhiệt: Đem 12g lá tỳ bà, 12g trúc như, 12g lô cằn và 6g cam thảo sắc cùng với 600ml đến khi còn 200ml thì tắt bếp. Chia đều làm 3 lần uống hết trong ngày, mỗi ngày dùng 1 thang. 

Bài thuốc trị miệng đắng, ho có đờm vàng đặc: Sử dụng 4g cam thảo, lá tỳ bà, quả dành dành, sa sâm, vỏ rễ dâu tằm mỗi loại 12g, hoàng bá, hoàng liên mỗi loại 8g, đem sắc cùng nước trên lửa nhỏ, mỗi ngày dùng 1 thang. 

Bài thuốc chữa nổi mề đay: Lấy 250g lá tỳ bà tươi, loại bỏ hết lông, rửa sạch rồi đem giã nát để vắt lấy nước. Sau đó, đem hấp cách thủy với đường phèn, khi dùng thì chia làm nhiều lần, uống hết trong ngày. 

Bài thuốc trị viêm phế quản: Chuẩn bị 500ml mật ong cùng 1kg lá tỳ bà. Đem lá tỳ bà đi rửa sạch rồi đun với 4 lít nước lọc, khi nước rút bớt thì bỏ bã và cô đặc. Sau đó đổ mật ong vào và đun đến khi còn 2 lít nước. Bảo quản trong hũ thủy tinh để dùng dần, mỗi lần chỉ dùng 30ml và ngày dùng lấy 3 lần. 

Bài thuốc chữa hôi miệng: 1g hắc phàn, 2g kha tử, 3g lá cây tỳ bà, đem tất cả đi sắt với nước. Dùng nước này để ngậm trong 5 – 10 phút, thực hiện 4 – 5 lần/ngày. Lưu ý, với bài thuốc này bạn tuyệt đối không được nuốt, chỉ nên ngậm. 

Bài thuốc chữa khàn tiếng do đàm nhiệt uất kết: Chuẩn bị 6g xạ can, 6g mã đậu linh, tỳ bà diệp, hạt bí đao, sa sâm, sinh ngưu bàng tử, qua lâu bì mỗi loại 9g, sinh cam thảo, xuyên bối mẫu, thuyền toái mỗi loại 3g. Đem tất cả đi sắc với 600ml nước trên lửa nhỏ đến khi còn phân nửa thì tắt bếp. Chia thành 3 lần uống trong ngày, dùng ngay khi còn ấm. 

Bài thuốc trị chảy máu cam: Loại bỏ lông 50g lá tỳ bà rồi sao vàng, tán nhỏ. Mỗi lần dùng 4 – 8g pha với nước sôi như hãm trà, ngày dùng lấy 2 lần. 

Kiêng kỵ

• Người bị ho, nôn mửa do lạnh
• Cơ thể suy nhược, bệnh lâu ngày, lạnh bụng, tay chân lạnh
• Dị ứng với thành phần có trong dược liệu

Cây tỳ bà là một vị thuốc quý trong dân gian, được dùng nhiều trong các bài thuốc chữa. Tuy nhiên, để có thể phát huy được tối đa tác dụng của loại dược liệu này, bạn cần tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc chuyên gia về y học cổ truyền. Việc này cũng giúp bạn tránh được những tác dụng phụ không mong muốn trong quá trình sử dụng nữa đó!