Chỉ xác có tác dụng gì? Cách dùng chỉ xác hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý

Chỉ xác là một loại dược liệu nổi tiếng trong y học cổ truyền, có mùi thơm, vị đắng và hơi chua. Thường được sử dụng trong việc điều trị ho, trừ đờm, táo thấp, lợi tiểu tiện, ra mồi hôi, hỗ trợ hệ tiêu hóa….

Tìm hiểu chung về dược liệu chỉ xác

Đặc điểm tự nhiên

Chỉ xác hay còn gọi là đường quất, thương xác,…. có tên khoa học là Citrus aurantium L, thuộc họ Rutaceae (Cam). Đây là quả bánh tẻ của cây cam, được hái lúc gần chín, ngoài ra dược liệu còn được lấy từ cây chi Citrus họ cam Rutaceae. 

Đặc điểm của cây chỉ xác:

• Loại cây gỗ nhỏ, cao khoảng 2 – 10cm, thân nhẵn không có gai hoặc có gai ngắn.
• Lá cây mọc so le nhau, hình trái xoan, phiến dai, gốc tròn, đầu từ hoặc lõm, hơi có răng ở gần đầu lá. Cuống lá có cánh rộng, có khi to bằng phiến lá, 2 mặt đều nhẵn, mặt trên bóng hơn mặt dưới. 
• Cụm hoa là một chùm mọc ở kẽ lá, bao gồm 6 – 8 hoa nhỏ với màu trắng hoặc vàng nhạt. Có 5 lá dài, 5 cánh hóa và 20 nhị. 
• Quả cây có hình cầu hoặc hình trứng, có núm, vỏ ngoài sần sùi có màu nâu hoặc màu nâu thẫm. Mặt cắt giữa vỏ quả có màu trắng vàng, hơi nhẵn và nhô lên, độ dày khoảng 0,4 – 1,3cm, có 1 – 2 hàng túi tinh dầu ở phần ngoài vỏ quả. Bên trong ruột quả có 7 – 12 múi, một số ít có 15 – 16 múi. Múi khô, nhăn nheo, bên trong có hạt màu nâu hoặc nâu thẫm. Mùi thơm, vị đắng và hơi chua. 

Phân bố và sinh thái

Loài cây này có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới Ấn Độ, sau lan rộng ra nhiều nước Đông Nam Á khác, trong đó có Việt Nam và cả Nam Trung Quốc. Ở nước ta, cây được trồng và mọc hoang dại chủ yếu ở một số tỉnh miền Bắc như Nghệ An, Hà Bắc, Thanh Hóa, Cao Lạng, Hà Tĩnh,….

Cây chỉ xác ưa ẩm và ưa sáng. Thường rụng lá khi vào mùa đông, ra lá non và hoa vào giữa mùa xuân. Tuy nhiên, cây không được phổ biến và vùng trồng còn kém phong phú hơn các loại chanh, cam, quýt, bưởi. 

Bộ phận được dùng

Bộ phận được sử dụng làm dược liệu là quả gần chín. 

Thu hái và chế biến

Quả thường được thu hoạch vào tháng 7 đến tháng 8 hằng năm, khi trời khô ráo người dân sẽ hái các quả xanh xuống. Sau đó đem bổ ngang làm đôi, phơi hoặc sấy nhẹ ở nhiệt độ 40 – 50 độ C cho đến khi khô. 

Có 2 cách chế biến:

• Chỉ xác phiến: Loại bỏ hết tạp chất, rửa thật sạch, đem ủ mềm, nạo bỏ ruột và hạt, thái lát ngang rồi phơi hoặc sấy khô. 
• Chỉ xác sao cám: Chuẩn bị 1kg cám cho vào chảo, đun đến khi bốc khói thì cho 10kg chỉ xác phiến vào, sao đến khi dược liệu có màu vàng thẫm thì lấy ra. Sàng bỏ cám rồi để nguội. 

Cần chuẩn bị dược liệu ở những nơi khô ráo, tránh mốc mọt. 

Tác dụng dược lý của dược liệu là gì?

Trong y học cổ truyền

Trong y học cổ truyền, chỉ xác có vị the, chua, đắng, mùi thơm, tính hơi hàn, được quy vào kinh tỳ, vị. Tác dụng tiêu tích trên, hạ khí, trừ đờm, thư trường vị, tiêu thực, cầm máu. 

Công dụng:

• Quả của cây có thể dùng để chữa thần kinh dễ bị kích thích, đánh trống ngực, hụt hơi, bệnh thần kinh gây mất ngủ, trằn trọc ban đêm, đau nửa đầu, ăn uống không tiêu, động kinh, ho có đờm, tiểu khó, đầy hơi, tích trệ.
• Hoa có thể dùng để chữa bệnh co thắt, làm thuốc giúp an thần gây ngủ nhẹ. Hoa tươi đem cất sẽ được tinh dầu, nước cất hoa thường được dùng để làm hương liệu và làm thơm thuốc. 
• Lá giúp dễ tiêu hóa. 
• Dịch quả tươi giúp chữa bệnh chảy máu chân răng. 

Trong y học hiện đại

Trong y học hiện đại, dược liệu được nghiên cứu với một số công dụng nổi bật sau:

• Trong thí nghiệm với chuột nhắt, nước sắc từ dược liệu có tác dụng tăng lực cản của tuần hoàn ngoại vi, co mạch, tăng co bóp của cơ tim, tăng lượng cGMP của huyết tương và cơ tim. 
• Tiếp tục với một thí nghiệm trên chuột lang, chuột nhắt và thỏ, nước sắc từ dược liệu có thể ức chế cơ trơn ruột cô lập. Trong thí nghiệm trên chó, nước sắc từ dược liệu có thể gây rò dạ dày, rò ruột. Tuy nhiên, dược liệu có tác dụng kích thích sự hưng pháp, làm cho nhịp co bóp của dạ dày và ruột tăng. Đây cũng là cơ sở dược lý của thuốc giúp điều trị chứng dạ dày giãn, lòi lõm, sa xuống, sa trực trường,…
• Một thí nghiệm ở thỏ, nước sắc từ dược liệu còn có tác dụng làm hưng phấn rõ rệt đối với tử cung thỏ khi chưa có thai hoặc có thai, không cô lập hoặc cô lập. Tuy nhiên, ở tử cung chuột nhắt cô lập lại cho tác dụng là ức chế. Nhờ có tác dụng làm hưng phấn tử cung, dược liệu có thể điều trị tốt chứng tử cung sa. 
• Chỉ xác có thành phần chủ yếu là Neohesperidin, giúp làm tăng huyết áp, cường tim nhưng không làm tăng nhịp tim. 
• Có tác động và giảm trương lực cơ trơn của ruột, làm tăng nhu động ruột, chống co thắt. 
• Hỗ trợ làm tăng lưu lượng máu của động mạch vành và tăng lưu lượng máu đến não, thận. Tuy nhiên, máu của động mạch đùi có thể bị giảm. 
• Hỗ trợ điều trị tốt chứng rối loạn chức năng đường tiêu hóa. 

Một số bài thuốc kinh nghiệm bạn có thể tham khảo

Trị chứng khó tiểu ở trẻ nhỏ

Chuẩn bị 4g chỉ xác, 4g cam thảo. 

Chỉ xác bỏ múi, nướng đến khi thơm, cam thảo thì rửa thật sạch với nước muối, thái lát và phơi khô. Cho cả hai dược liệu vào nồi, sắc cùng với 400ml lọc trong vòng 20 phút thì tắt bếp. Lấy nước, uống ngay khi còn ấm, mỗi ngày dùng 1 lần liên tục trong 4 ngày sẽ thấy bình tình được thuyên giảm đáng kể. 

Trị răng bị đau nhức

Chuẩn bị chỉ xác đã phơi khô và rượu.

Cho dược liệu bào bình thủy tinh, rót rượu đến khi ngập hết dược liệu thì đậy kín nắp lại, ngâm trong 2 ngày. Mỗi lần dùng khoảng 50ml rượu để súc miệng, mỗi ngày 2 lần cho đến khi triệu chứng được giảm hẳn thì dừng. 

Trị lở kèm sưng đau

Cách 1: Chuẩn bị 7 quả chỉ xác. Đem đi nướng đến khi có mùi thơm, cho vào vải mềm, bọc lại rồi đem đi chườm lên những vị trí bị lở kèm sưng đau. Giữ nguyên trong 60 phút, tiếp tục nướng dược liệu và thực hiện lại lần nữa. Mỗi ngày áp dụng cách làm này 1 lần, liên tục trong 3 – 5 ngày là được. 

Cách 2: Mang dược liệu đi tán thành bột mịn, cho bột vào nồi và nấu thật sôi sau đó tắt bếp. Dùng nước thuốc xông và những vị trí bị đau, sau khi xông xong thì rửa lại vùng da bằng nước ấm. Áp dụng mỗi ngày 1 lần, liên tục trong 5 ngày. 

Trị nấc cụt do thương hàn

Chuẩn bị 20g chỉ xác, 4g mộc hương. 

Đem cả hai đi rửa thật sạch, sau đó tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng khoảng 4g thuốc bột pha cùng với 100ml nước sôi. Uống ngày một lần cho đến khi tình trạng bệnh thuyên giảm thì dừng lại. 

Trị động kinh, co giật, nghẹn đờm, nôn mửa ở trẻ em

Chuẩn bị 120g chỉ xác, 120g đậu khấu. 

Cho chỉ xác vào chảo và sao với cám, đậu khấu rửa sạch với nước muối, để ráo. Tán hai vị thuốc này thành bột mịn, dùng 4g bột (cho bệnh nhẹ) pha cùng 100ml nước sôi hoặc 8g bột (cho bệnh nặng) pha cùng với 200ml nước sôi. Uống ngay khi còn ấm, mỗi ngày 2 lần. 

Trong trường hợp cấp kinh phong, dùng thêm 4g bạc hà, rửa sạch, giã nát và vắt lấy nước cốt để uống chung với thuốc. Trong trường hợp mạn kinh phong, dùng 4g kinh giới, rửa sạch, nấu uống với 3 – 5 giọt rượu. Ngày 3 lần cho đến khi bệnh thuyên giảm. 

Trị đau ở hông sườn phải

Chuẩn bị 10g chỉ xác, 10g nhục quế.

Hai vị thuốc đem rửa sạch với nước muối, sau đó cho vào nồi sắc cùng với 600ml lọc đến khi còn khoảng 200ml nước thì tắt bếp. Lấy phần nước để uống ngay khi còn ấm, mỗi ngày 1 – 2 lần. 

Trị tiểu ra máu

Chuẩn bị 240g chỉ xác, 240g hoàng kỳ. 

Cho chỉ xác vào chảo và sao với cám, hoàng kỳ thì rửa sạch với muối và phơi khô, sau đó đem tán cả hai thành bột mịn. Mỗi lần dùng chỉ cần lấy 8g bột pha với nước cơm để uống. Hoặc mang bột trộn cùng với hồ để làm viêm uống mỗi ngày. 

Trị xương sườn đau nhức, tổn thương tới khí do lo sợ

Chuẩn bị 40g chỉ xác, 20g đào chi, táo và gừng. 

Đem dược liệu chỉ xác đi sao vàng, đào chi rửa thật sạch. Sau đó tán cả hai vị thuốc này thành bột mịn, trộn đều. Mỗi dùng một lần khoảng 4g bột sắc cùng với táo và gừng, uống ngay khi còn ấm. 

Trị đại tiện khó, có khí hư

Chuẩn bị 5g chỉ xác, 5g nhân sâm, 5g mạch môn

Tất cả vị thuốc đem rửa thật sạch, cho vào nồi sắc cùng 400ml nước lọc đến khi cạn còn khoảng 100ml thì tắt bếp. Lấy nước uống ngay khi còn ấm, sử dụng 1 – 2 lần/ngày cho đến khi bệnh thuyên giảm thì dừng.

Trị mót mật, bệnh lỵ

Chuẩn bị chỉ xác, hoạt thạch, hồng khúc, cam thảo, hoàng liên, thược lược, binh lang, cát căn, thăng ma, mỗi vị 5g

Đem tát cả đi rửa sạch với nước muối, sau đó cho vào nồi cùng 1 lít nước để sắc trong 20 phút. Chờ nguội thì chắt lấy nước thuốc, chia thành 3 lần uống hết trong ngày. Mỗi ngày dùng 1 thang, liên tục trong 5 ngày để cải thiện tình trạng bệnh.

Lưu ý khi sử dụng dược liệu trong điều trị bệnh

• Phụ nữ đang có thai và những người có cơ thể gầy yếu không nên sử dụng. 
• Những người quá mẫn cảm hoặc bị dị ứng với bất kỳ thành phần nào của dược liệu cũng không nên sử dụng. 
• Để đảm bảo hiệu quả đem lại và tránh gặp phải những tác dụng phụ không mong muốn, trước khi sử dụng vị thuốc này bạn nên tham khảo ý kiến của sĩ.

Chỉ xác là một vị thuốc quý, mang đến nhiều công dụng hữu ích. Tuy vậy, bạn không nên lạm dụng và tự ý sử dụng, đến gặp bác sĩ để có cách dùng đem lại hiệu quả cao nhất. Hãy chia sẻ bài viết này nếu thấy hay và hữu ích.

Tham khảo thêm:

>>> Đặc điểm, tác dụng và các bài thuốc trị bệnh từ huyền sâm

>>> Lệ dương – Loài cây không lá với nhiều tác dụng đặc biệt cho sức khỏe

>>> Lá sen – Dược liệu dân gian hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý có thể bạn chưa biết